(2) Với Tôi Tớ

Gương giáo tử nhường đưa mặt nhận,
Mực tŕ gia đặt hẳn ân uy,
Bọt bèo là phận nô tỳ,

Dạy nghiêm, ở thảo hai bề vẹn hai.
Có câu ví "Chiều người lấy việc",
Chẳng há nên ráo riết người ta,
Hay th́ nó ở lâu ra,
Dở th́ nó bước nào ta bận ǵ.

Một đôi kẻ phải khi lỡ độ,
Có th́ cho chẳng có th́ thôi,
Chẳng nên nhiếc mắng nhiều lời,
Cơ hàn hầu dễ có ai muốn ǵ.

Thờ Cúng

Trong nhà vận thịnh suy có mệnh,

Đạo quỉ thần th́ kính viễn chi,
Nắng mưa giải kiết có khi,
Phải chăm cơm thuốc, đừng mê cốt thầy.
Nhà chẳng quét, quét hay có rác,
Đă bói ra, bỏ nhác sao đành,

Cao tay mấy kẻ có danh,
Bùa bèn chẳng bỏ là tinh hiện vào.
Suy cho thấu, tà nào phạm chính,
Cứ thánh kinh cảnh tỉnh dị kỳ,
Ḱa như mấy kẻ tăng, ni,

Thôi tuần cúng Phật, lại khi vào hè.
Nam mô Phật rù ŕ hai chữ,
Đua nhau rằng tín nữ thiện nam,
Miệng rằng chừa độc chừa dâm,
Tay lần tràng hạt dao găm một bồ.

Kẻ trốn việc ở chùa cũng có,
Kẻ lộn chồng, trốn chúa cũng nhiều,
Gian ngoan rất mực làm kiêu,
Mượn danh Ḥa thượng, lợi điều tham dâm.
Chẳng qua lũ ngu dân hoặc thái,

Phúc đức đâu nghĩ lại mà coi,
Trước sau có bấy nhiêu lời,
Bảo nhau ǵn giữ nên người thơm danh.
Dù ai nấy có t́nh chẳng cứ,
Thói Thọ Dương vẫn giữ không chừa,

Ngày ngày mắng sớm đ̣n trưa,
Thường thường dạy dỗ mà ra tuồng ǵ.
Cành kia lớn sợ khi khó nắn,
Sắt nọ mài ắt hẳn nên kim,
Diễn nôm cho tiện mà xem,

Dạy nhà trước đă mới đem dạy người.

Dạy Con Ở Cho Có Đức

Lấy điều ăn ở dạy con,
Dẫu mà gặp tiết nước non chuyền vần.
Ở cho có đức có nhân,
Mới mong đời trị được ăn lộc trời.

Thương người tất tả ngược xuôi,
Thương người lỡ bước, thương người bơ vơ.
Thương người ôm dắt trẻ thơ,
Thương người tuổi tác già nua bần hàn.
Thương người quan quả, cô đơn,

Thương người lỡ bước lầm than kêu đường.
Thấy ai đói rách th́ thương,
Rách thường cho mặc, đói thường cho ăn.
Thương người như thể thương thân,
Người ta phải bước khó khăn đến nhà.

Đồng tiền bát gạo mang ra,
Rằng đây "cần kiệm" gọi là làm duyên.
May ra ở chốn b́nh yên,
C̣n người tàn phá chẳng nên cầm ḷng.
Tiếng rằng: ngày đói tháng đông,

Ở phải có nhân có ngh́,
Thơm danh vả lại làm bia miệng người.
Hiền lành lấy tiếng với đời,
Ḷng người yêu dấu, là trời hộ ta.
Tai ương hoạn nạn đều qua,

Bụi trần giũ sạch thực là từ đây.
Vàng trời tuy chẳng trao tay,
B́nh an hai chữ xem tày mấy mươi.
Mai sau bạc chín tài mười,
Sống lâu ăn măi của đời về sau.

Dạy Con Gái Phải Có Đức Hạnh

Phận làm gái ở cùng cha mẹ,
Ḷng phải chăm học khéo học khôn,
Một mai xuất giá hồi môn,

Phận bồ liễu giá trong như ngọc,
Khéo là khéo bánh trong, bánh lọc,
Lại ngoan nghề dệt vóc, may mền.
Khôn là khôn lẽ phải, đường tin,
Lại trọn đạo nâng khăn sửa túi.

Khôn chẳng tưởng mưu lừa chước dối,
Khéo chẳng khoe vẻ lịch, chiều trai.
Xưa nay hầu dễ mấy người,
Miệng khôn, tai khéo cho ai được nhờ.
Phận làm gái này lời giáo huấn,

Lắng tai nghe cổ truyện mới nên,
Hăy xem xưa những bậc dâu hiền,
Kiêm tứ đức: dung, công, ngôn, hạnh,
Công là đủ mùi xôi, thức bánh,
Nhiệm nhặt thay đường chỉ mũi kim.

Dung là nét mặt ngọc trang nghiêm,
Không tha thiết, không chiều lả tả.
Ngôn là dạy tŕnh thưa vâng dạ,
Hạnh là đường ngay thảo kính tin.
Xưa nay mấy kẻ dâu hiền,

Dung, công, ngôn, hạnh là tiên phàm trần.
Phận con gái ở nhà thi lễ,
Lắng mà nghe kể chuyện tam cương:
Dẫu ái ân cùng chiếu cùng giường,
Đạo chồng sánh quân thân chi đạo,

Làm tôi con chỉ trung chỉ hiếu,
Làm dâu th́ chỉ kính mới nên.
Chớ khoe khoang ḿnh bạc ḿnh tiền,
Đừng đỏng đảnh cậy khôn cậy khéo.
Bề thiếp phụ thuận ṭng là điệu,

Cũng như bên thờ chúa thờ cha,
Muôn ngh́n đừng thói kiêu ngoa,
Mắng ta không giận, yêu ta không nhờn.
Quyền mệnh phụ là ḿnh làm chủ,
Trong đại hôn áo mũ thân nghênh,

Kính người vợ phép ở Lễ Kinh.
Chức phận phải chăm bề tần tảo,
Trong khuê khổn giữ ǵn khăn áo,
Trên từ đường trăm việc trơn tru.
Từ cơm, canh, cá, thịt, mọi đồ,

Dẫu nhiều ít sửa cho trong sạch.

Vợ Khuyên Chồng

Vợ chồng ta tơ hồng vấn vít,
Nhân duyên này bà nguyệt khéo xe.
Tŕnh anh thân thiếp vụng về,
Yêu th́ nên tốt chớ nề ngu si.

Quản bao lỗi nọ, lầm kia,
Chiều thanh vẻ quí dám b́ được đâu.
Thiếp vâng lời dạy trước sau,
Nguyện xem then khóa, giữ hầu áo khăn.
Trước là thờ phụng tiền nhân,

Sớm thăm tối viếng ân cần đỡ anh.
Bốn phương chàng hăy kinh doanh,
Dùi mài kinh sử tập tành cung tên.
Công danh mong đợi ơn trên,
C̣n trong trần lụy hăy xin dấu mầu.

Gửi tŕnh dễ dám khuyên đâu,
Sắc pḥng thương thận, rượu hầu thương tâm,
Thiếp xin chàng chớ đăm đăm,
Những nơi cờ bạc chớ ham làm ǵ.
Thế gian lắm kẻ điên mê,

Áo quần lam lũ người th́ như ma.
Thiếp xin chàng lánh cho xa,
Một niềm trung hiếu để mà lập thân.
Bấy lâu những đợi long vân,
Đào thơ, liễu yếu gửi thân anh hùng.

Xưa nay gái đội ơn chồng,
Hiển vinh bơ lúc cơm sung, cháo dền.
Ơn trời công đă được đền,
Chàng nên quan cả, thiếp nên hầu bà!

Dạy Học Tṛ Ở Cho Phải Đạo

Nào là những kẻ học tṛ,

Nghe lời thầy dạy phải lo sửa ḿnh.
Nghĩa cha sinh cùng công mẹ dưỡng,
Thời đêm ngày tư tưởng chớ khuây,
Hai công đức ấy nặng thay,
Xem bằng bể rộng, coi tày trời cao!

Tŕnh vâng từ tốn ngọt ngào,
Đi về thưa thốt, ra vào thăm lênh.
Bánh quà, cá thịt, cơm canh,
Sớm trưa thay đổi để dành hẳn hoi.
Bữa thường dâng ngọt dâng bùi,

Nâng niu chào hỏi chẳng sai đâu là.
Nghĩ công khó nhọc nuôi ta,
Đến ngày cả lớn mong cho vuông tṛn,
Kể từ lúc hăy c̣n thai dựng,
Đến những khi nuôi nấng giữ giàn.

Nặng nề chín tháng cưu mang,
Công sinh bằng vượt bể sang nước người.
Đoạn thôi lúc ấy vừa rồi,
Ấp ôm bú mớm chẳng rời trên tay.
Mong cho biết ngửa biết ngây,

Biết chuyện biết hóng chẳng khuây bao giờ,
Ngày trứng nước, thủa ngây thơ.
Bao giờ sài ghẻ bấy giờ lại lo.
Lo cho biết lẫy, biết ḅ,
Mong cho biết đứng, mong cho biết ngồi.

Đoạn rồi lại lo khi xảy đậu,
Công, dại, ngây, thơ ấu, u ơ.
Ba năm nhũ bộ c̣n thơ,
Kể công cha mẹ biết cơ ngần nào?
Chữ rằng "sinh ngă cù lao",

Bể sâu khôn ví, trời cao khôn b́.
Nhưng mà gặp buổi b́nh th́,
Tiền trăm, bạc chục việc ǵ mà lo!
Hay là gặp cửa nhà giàu,
Của ch́m của nổi dễ hầu lo chi!

Song ta vốn đă hàn vi,
Lại sinh ra gặp phải th́ can qua.
Đ̣i khi kém đói thiết tha,
Bán buôn tần tảo cho qua lúc này.
Việc nhà việc cửa chuyên tay,

Khi đêm quên ngủ, khi ngày quên ăn.

Khuyên Học Tṛ Phải Chăm Học

Trước cửa Khổng cung tường chín chắn.
Bước lên đường vào cửa ung dung,

Trăm quan, tôn miếu, lạ lùng,
Học hành cho biết thủy chung tỏ tường.
Bẩm phi thường khác hơn mọi vật,
Ắt làm người thời chẳng hư sinh.
Phú cho tai mắt thông minh,

Tính t́nh gồm đủ kiếp sinh vẹn tuyền.
Bực thánh hiền ấy không dám ví,
Song làm người có chí th́ nên,
Khai tâm từ thủa thiếu niên,
Hiếu kinh tiểu học trước liền cho thông.

Đọc cho đến Trung dung, Đại học,
Tứ thư rồi lại đọc ngũ Kinh,
Thi, Thư, Dịch, Lễ, đều tinh,
Xuân thu nghĩa cả cho minh nghiệp nhà.
Xem cho đến Bách gia, Chư tử,

Bảy mươi pho sử đều thông,
Sớm khuya ở chốn văn pḥng,
Bút nghiên, giấy mực bạn cùng chân tay.
Bài kinh nghĩa cùng bài văn sách,
Tinh phú, thơ, mọi vẻ văn chương.

Một đèn, một sách, một giường,
Có công mài sắt có ngày nên kim.
Học tṛ giữ chính tâm làm trước,
Với tu, tề, b́nh, trị đều yên,
Cương thường giữ hiếu làm nên,

Từ đoan, ngũ giáo cho tuyền công sinh.
Bề đạo đức, gia đ́nh phải giảng,
Phủ thiên quân quang đăng tinh vi.
Lư cho cách vật, trí tri,
Trong th́ dưỡng đức, ngoài th́ tu thân.